اعتدال در مصرف
رعایت نکردن اعتدال در مصرف و افراط و زیاده روی در هر کاری ـ حتّی در امور خیریّه چون بخشش ـ امری ناپسند است.
وَالَّذینَ إذا أنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وکانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً؛[1019]
و آنان که وقتی انفاق می کنند، نه از حدّ معمول [و متعارف] می گذرند و نه تنگ می گیرند، و [انفاقشان] همراه میان این دو در حدّ اعتدال است.
مفهومشناسی
«اعتدال»، مصدر باب افتعال از ریشة «ع، د، ل» به معنای حدّ متوسّط میان دو وضعیّت متفاوت است؛[1020] همچنین هرگونه تناسبی که لازمة آن، برقراری مساوات میان چند جهت گوناگون باشد، اعتدال نامیده می‌شود[1021] و نقطة مقابل آن افراط و تفریط است.[1022]
واژة اعتدال در قرآن کریم نیامده است؛ ولی این مفهوم را می‌توان از واژگان «قوام» (فرقان، 67) «وسط» (بقره، 143) «قصد» (لقمان، 31)، «سواء» (قصص، 22) و «حنیف» (آل عمران، 67) استفاده کرد. همة این واژگان به معنای وضعیّت میانه و حدّ وسط اشاره دارد.
واژگانی همچون «اسراف، اتراف، تبذیر، غلوّ، اعتداء، فرط، تفریط و قتر» که در دو سوی وضعیّت میانه قرار دارد، در ارتباط با موضوع اعتدال است. اعتدال درمصرف سرمایه‌‌های خداددی یکی از توصیه‌های ارزشمندی است که در مصادیق گوناگون مثل اعتدال در انفاق و اعتدال در خوردن و آشامیدن، در قرآن مطرح شده است.
تفسیر آیه
در این آیه اعتدال در مصرف مورد توجّه قرار گرفته و رعایت آن از ویژگی‌های مؤمنان دانسته شده است. توجّه به مفردات آیه ما را به مفهوم اعتدال مورد نظر خداوند بیشتر راهنمایی می‌کند.
کلمة «انفاق» به معنای بذل و صرف آن در رفع حوایج خویشتن و یا دیگران است و کلمة «اسراف» به معنای افراط و بیرون شدن از حدّ است؛ امّا بیرون شدن از حدّ اعتدال به طرف زیاده‌روی خروج از اعدال پسندیده نیست، حتّی خصوص مسئلة انفاق، زیاده‌روی و تجاوز از حدّی سزاوار نیست، در مقابل آن، «قتر» ـ به فتح قاف و سکون تاء ـ حدّ تفریط انفاق به معنای انفاق نکردن است.[1023]
کلمه «قَوام» ـ به فتح قاف ـ به معنای حد وسط و معتدل است و همین کلمه به کسره قاف به معنای مایه قوام هر چیز است و جمله «بین ذلک» متعلق است به قوام، و معنایش این است که: بندگان رحمان انفاق می‌کنند و انفاقشان همواره در حدّ وسط و میان اسراف و إقتار است، پس اینکه فرمود: «وَکانَ بَیْنَ ذلک قَواماً» توضیح همان جملة قبلی است که فرمود: «إذا أنْفَقوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُروا» پس صدر آیه، دو طرف افراط و تفریط در انفاق را نفی کرده و ذیل آن، حدّ وسط در آن را اثبات نموده است.[1024]
محمّد بن سنان از امام رضا(ع) دربارة قول خدای ـ عزّوجلّ ـ «وکان بین ذلک قَواماً» روایت نموده است که فرمود: «قوام، همان «معروف» است که در این آمده است، [یعنی خرج کردن] باید به میزان عائله و مخارج آنها باشد که در جهت صلاح خرجکننده و عائله اوست».[1025]
دربارة معنای جملة «والذین اذا اَنْفَقُوا لم یُسْرِفوا ولم یَقْتُرُوا» معاذ گوید: از رسول خدا(ص) پرسیدم، حضرت فرمود: «یعنی کسی که چیزی را در غیر مسیر حق بدهد، اسراف کرده و کسی که دیگری را از حقّی منع کند تنگ گرفته است».[1026]
تفسیر آیه در کلام امام رضا(ع)
از دیدگاه امام رضا(ع) کسی که در مصرف به خود و خانوادة خود سخت می‌گیرد و در مصرف خسّت می‌ورزد، از جاده اعتدال بیرون است و هم آنکه اسراف کرده و زیاده‌روی می‌کند. امام هشتم علیه السلام هر دو شیوه را ناپسند می‌شمارد.
یکی از یاران امام(ع) می‌گوید: از آن حضرت دربارة چگونگی تأمین مخارج خانواده جویا شدم، فرمود: «در مخارج خانواده، حدّ وسط میان دو روش ناپسند». گفتم: فدایت شوم، به خدا سوگند، نمی‌دانم این دو روش چیست؟ فرمود: « دو روش ناپسند، اسراف و خسّت است. آیا نمی دانی که خداوند بزرگ، اسراف (زیاده‌روی) و اقتار (سخت‌گیری) را ناخوشایند می‌دارد و در قرآن می‌فرماید:”آنان که هرگاه چیزی ببخشند، نه زیاده‌روی می‌کنند و نه خسّت می‌ورزند و میانگین این دو را در حدّ قوام بر می‌گزینند“».[1027]
آیات و عناوین مرتبط
اعتدال در انفاق: (بقره، 219 و اسراء، 29).
پیامد ترک اعتدال در مصرف: (مائده، 87؛ اسراء، 29؛ انعام، 141؛ اعراف، 31 و طه، 81).
اعتدال در خوردن و آشامیدن: (انعام، 141 و اعراف، 31).
پیامهای آیه
1. بندگان خالص خدا با رعایت اعتدال در مصرف کردن اموالشان نه اسراف می‌کنند و نه به خود و خانوادة خویش تنگ میگیرند (وعباد الرحمن... والذین اذا أنفقوا لم یُسرفوا ولم یَقْتُرُوا).
2. رعایت اعتدال و میانه‌روی در معیشت و زندگی اقتصادی از اوصاف بندگان خالص خداست (وعباد الرحمن... والذین إذا أنْفَقُوا لم یُسْرفوا ولم یَقْتُرُوا وکان بین ذلک قواماً).
3. رعایت نکردن اعتدال در مصرف و افراط و زیاده‌روی در هر کاری ـ حتّی در امور خیریّه چون بخشش ـ امری ناپسند است (والذین إذا أنْفَقُوا لَمْ یُسْرفوا ولم یَقْتُروا وکان بین ذلک قِواماً).
4. تشویق خداوند به رعایت اعتدال و میانه‌روی در مصرف و پرهیز از اسراف و سخت‌گیری در مصرف اموال برای زندگی شخصی و یا بخشش به دیگران است (عباد الرحمن... والذین إذا أنْفَقُوا لَمْ یُسْرفوا ولم یَقْتُروا وکان بین ذلک قِواماً).
اعتدال در روایات
1. اعتدال سبب محبوبیت خداوند
امام صادق(ع) در این باره فرمود: «إنّ القصد أمْرٌ یحبّه الله عزّوجلّ ـ وأنّ السَّرفَ أمْرٌ یُبْغِضُهُ اللهُ عزّوجلَّ حتی صرحُک ألنُّواةَ فإنّها تصلح لشئ وحتّی صَبُّکَ فَضْلَ شَرابِکَ»؛[1028] همانا اقتصاد و میانه‌روی امری است که خدا آن را دوست دارد و اسراف و زیاده‌روی را دشمن و مبغوض می‌دارد و غضب می‌کند، حتّی اگر در دور انداختن هستة خرمایی باشد، چرا که دارای فایده است و برای کاری استفاده دارد و یا حتّی اسراف در دور ریختن زیادی آبی که خورده شده باشد.
2. مصداق اعتدال در مصرف غذا
از امام صادق(ع) سؤال شد: اقتار چیست؟ حضرت فرمود: «أکلُ الْخُبْزِ والْملح وأنْتَ تَقْدِرُ علی غیره قُلْتُ: فَما الْقَصْد؟ قال: ألخبز واللحم واللبن والخِل والسمن، مرّة هذا ومرّة هذا»؛[1029] خوردن نان و نمک با اینکه قدرت بر زیادتر از نان و نمک داری. گفتم: قصد یعنی چه؟ فرمود: خوردن نان، گوشت، شیر، سرکه و روغن، یک مرتبه از یکی و مرتبة دیگری از دیگری.
از قید «مرّة و مرّة» استفاده می‌شود که بیشتر از مقدار حاجت، مصرف کردن با میانه‌روی سازگاری ندارد و از موارد اسراف است.
3. مصداق اعتدال در پوشش
از امام صادق(ع) پرسیده شد: آیا می‌شود شخص مؤمن ده پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله. بعد سؤال شد: آیا می‌شود بیست پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله بعد پرسیده شد: آیا می‌شود سی پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله، این (سی پیراهن داشتن) اسراف نیست؛ اسراف آنجاست که لباس بیرونی و میهمانی را لباس داخل منزل قرار بدهد.[1030]
4. اعتدال در تهیّة مرکب سواری
امام صادق(ع) نیز در همین مورد فرمود: «آیا خیال میکنی که چون خدا به کسی مالی دهد و او را در آن امین بداند، به او این اجازه را می‌دهد که اسبی را به ده هزار درهم برای سوار شدن خود بخرد، در صورتی که اسبی به بهای بیست درهم برای او کافی باشد».[1031]
5. اعتدال در مصرف سبب رشد مال
حضرت علی(ع) فرمود: «اعتدال، مال اندک را رشد می‌دهد».[1032]
6. اعتدال در مصرف سبب نجات از فقر
امام کاظم(ع)فرمود: «انسانی که میانه‌روی کند، فقیر نشود».[1033]
7. اعتدال در مصرف نصف معیشت
رسول خدا(ص) فرمود: «میانه‌روی در خرج کردن، نصف معیشت است».[1034]
پیامد ترک اعتدال در مصرف
1. منشأ دردها
رسول اکرم(ص) فرمود: «از پرخوری بپرهیزید؛ زیرا سبب فساد بدن و منشأ دردهاست».[1035]
2. مانع اجابت دعا
امام صادق(ع) فرمود: «رجل أعطاه الله مالا فأنفقه فی غیر حقه، ثم قال اللهم ارْزُقْنی، فلا یُسْتَجاب له»؛[1036] مردی که خدا مالی به او عطا کند و او آن را در غیر جای شایستة خود به مصرف رساند، و از خدا طلب روزی کند، دعایش مستجاب نمیشود.
3. نقصان ثواب وضو و غسل
امام حسن عسگری علیه السلام فرمود: «مَنْ تعدّی فی طَهُورِهِ کَان کَناقِصه»؛[1037] هرکس در مصرف آب (وضو و غسل) زیاده‌روی کند، مانند کسی است که وضو و غسل خود را باطل کند[1038].
حکایت
1. دستور به رعایت اعتدال
مبلغی طلا پیش پیامبر اکرم(ص) بود و او می‌خواست آنها را به مصرف فقرا برساند و میل نداشت حتّی یک شب هم آن پول در خانه‌اش بماند؛ بنابراین در یک روز تمام طلاها را به این و آن داد. بامداد دیگر، نیازمندی پیدا شد و با اصرار از پیامبر صلی الله علیه و آله کمک می‌خواست.
پیغمبر صلی الله علیه و آله هم چیزی در دست نداشت که به نیازمند بدهد؛ از این‌رو، خیلی ناراحت و غمناک شد. اینجا بود که آیة قرآن نازل شد و دستور کار را داد: « نه دست‌های خود را به گردن خود ببند و نه دست تمام گشاده داشته باش که بعد، تُهی دست بمانی و مورد ملامت فقرا واقع شوی».[1039]
2. استقلال کشور با رعایت اعتدال
یک روز که قرار بود شهید رجایی از تشکیلات خبرگزاری جمهوری اسلامی دیدن کند، خبرنگاران رسانههای خبری خود را آماده کرده بودند تا از این دیدار گزارش تهیّه کنند. به محض ورود آقای رجایی و همراهان، عکّاسانی که در ساختمان خبرگزاری حضور داشتند، خواستند از موقعیّتهای مختلف ورود و بازدید ایشان عکسهای مختلفی بردارند. در بین کار فلاش دوربینها مرتّب در فضای ساختمان نور میانداخت.
ناگهان آقای رجایی با اشاره دست از آنها خواست دست نگه دارند. سپس گفت: بر اساس سیاست غلط رژیم گذشته تاکنون اکثر نیازهای ما از سایر کشورها وارد می‌شود، جنگ هم بر مشکلات ما افزوده است. همین فیلمهایی که شما مصرف میکنید، از خارج وارد می‌شود.
اگر میگوییم: ما وظیفه داریم در کلیّة امور صرفهجویی کنیم، این یک شعار نیست و اگر ما به مردم میگوییم: در زندگی شخصی به صرفهجویی اهمّیت بدهند و خانوادهها به این موضوع حیاتی، اجتماعی عادت کنند، در این مورد خود ما نیز مسئولیّت داریم و شما که نقش پیامرسانی در جامعه را دارید بیش از دیگران در این امر مهم و حسّاس رعایت کنید. چه لزومی دارد در یک مراسم این چنینی اینقدر عکس بگیرید؟ هریک از شما با نور فلاشهایتان یک تیر به قلب من میزنید. ما تا رسیدن به استقلال اجتماعی راه پر پیچ و خم و دور و درازی در پیش رو داریم.
چرا باید ملّت تاوان این همه ریخت و پاشهای اضافی من و شما را بدهد؟ صبر کنید هر وقت ما در زمینة تولیدات صنعتی از جمله تولید فیلم موفّقیّتهایی بهدست آوردیم و از نظر اقتصادی خودکفا شدیم، اگر من آن روز دوباره به این مرکز و سایر مراکز برای بازدید آمدم، شما آن روز در کمال سرافرازی از چند ژست من، عکسهای مختلف بگیرید.[1040]
3. ترک اعتدال در انفاق سبب ناراحتی پیامبر صلی الله علیه و آله
یکی از مسلمانان مدینه چند کودک و شش غلام داشت و در بستر مرگ قرار گرفت. پیش از مرگ خود، به خاطر جلب پاداشهای الهی، غلامان خود را آزاد کرد. پس از آنکه از دنیا رفت، مسلمانان بعد از غسل و کفن، او را به خاک سپردند.
سپس ماجرای او را دربارة آزاد کردن غلامان و فقر فرزندانش به حضرت رسول صلی الله علیه و آله خبر دادند. پیامبر اکرم(ص) فرمود: اگر من باخبر میشدم نمیگذاشتم جنازة او را در قبرستان دفن کنید؛ زیرا او کودکان خود را از ثروتش بینصیب کرد و آنان را فقیر و بیپناه گذاشت تا دست گدایی به سوی مردم دراز کنند.[1041]
شعر
همه اخلاق نیکو درمیانه است
که از افراط و تفریطش کرانه است
میانه چون صراط مستقیم است
ز هر دو جانبش قعر جحیم است
* * *
نه چندان بخور کزدهانت برآید
نه چندان که از ضعف جانت برآید
* * *
اندازه نگه دار که اندازه نکوست
هم لایق دشمن است و هم لایق دوست
* * *
نه چندان درشتی کن که از تو سیر شوند
و نه چندان نرمی که بر تو دلیر گردند
***
زکار زمانه میانه گزین
چوخواهی که یابی ز خلق آفرین
پی نوشت:
[1018]. سعدی، بوستان، ص 104.
[1019]. فرقان، 67.
[1020]. ابن منظور، لسان العرب، ج 9، ص 61 – 62، «فرط».
[1021]. راغب، مفردات، ص 553، «عدل».
[1022]. مصطفوی، التحقیق، ج 9، ص 61 – 62.
[1023]. راغب، مفردات، ص ، «قتر».
[1024]. طباطبائی، المیزان، ج 15، ص 240.
[1025]. کلینی، کافی، ج 4، ص 56، ح 8 و حویزی، نورالثقلین، ج 4، ص 29، ح 106.
[1026]. طبرسی، مجمع البیان، ج 7، ص 280.
[1027]. قمی، سفینه البحار، ج 2، ص 622.
[1028]. ری شهری، میزان الحکمه، ج 4، ص 447.
[1029]. عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 261.
[1030]. عاملی، وسائل الشیعه، ج 5، ص 22.
[1031]. عیّاشی، تفسیر عیّاشی، ج 2، ص 16.
[1032]. آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ح 334.
[1033]. صدوق، خصال، ص 620.
[1034] فاضل، کنزالعمّال، ح 5434.
[1035]. نوری، مستدرک الوسائل، ج 16، ص 210.
[1036]. کلینی، کافی، ج 5، ص 67.
[1037]. حرّانی، تحف العقول، ص 489.
[1038]. مقصود از بطلان، نقصان ثواب وضو و غسل می‌باشد.
[1039]. مطهّری، داستان راستان، ج 1، ص 75.
[1040]. رحمتی، گنجینه معارف، ص 82 ـ 83.
www.balagh.ir
برچسب ها : مباحث تربیتی ,
